Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 

Katty Langelez-Stevens 

Εάν κάτι στην εποχή μας δείχνει με σαφήνεια τη Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό, αυτό είναι ακριβώς οι οικογένειες. Όπως και η πατρική φιγούρα, η οικογένεια δεν είναι πλέον η ίδια. Αν και κάποιες φορές είναι ακόμη, κατά τα φαινόμενα, παραδοσιακή, εντούτοις η οικογένεια μετασχηματίζεται έντονα και παρουσιάζεται υπό διαφορετικές και ιδιαίτερα ποικίλες μορφές: διαλυμένη, ανασυγκροτημένη με παιδιά από διαφορετικές σχέσεις για κάθε σύζυγο, μονογονεϊκή, με γονείς του ίδιου φύλου ή και τρεις γονείς. Δεν έχουν τέλος οι επινοήσεις που προκύπτουν προκειμένου να βρεθεί, όταν χρειάζεται, ένας αυτοσχέδιος τρόπος για να κάνει κανείς οικογένεια, τώρα που ο νόμος έθεσε υπό αμφισβήτηση τους οικογενειακούς κώδικες που είχαν καθιερώσει τον πατέρα ως κατ’ ανάγκη πατέρα όλων των παιδιών που γεννιούνταν μέσα σε έναν γάμο. Αυτή η αναδιάταξη των ρόλων είχε κυρίως στόχο τον πατρικό εκπρόσωπο: χρειάστηκε ως εκ τούτου αναμφίβολα προσπάθεια για να διατηρηθεί κάτι από την πατριαρχία, η οποία ωστόσο ελάχιστα καταφέρνει να αντισταθεί στα συνδυαστικά πλήγματα του λόγου της επιστήμης και του καπιταλισμού.

Η οικογένεια είναι ο πρώτος ανθρώπινος θεσμός. Είναι συνεπώς συμβολική και όχι φυσική. «Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να σκεφτεί την οικογένεια σαν κάτι φυσικό, εφόσον υπάρχει στα ζώα ο τύπος αυτού του δεσμού […][1]»  Εάν βρίσκεται στη ρίζα του ανθρώπινου θεσμού, μπορούμε να συμπεράνουμε πως είναι επίσης το σημείο αφετηρίας όλων των άλλων θεσμών, και ιδίως αυτών της φροντίδας. Είτε ως υποκατάστατα είτε ως επεκτάσεις της οικογένειας, οι θεσμοί δεν μπορούν παρά να εργάζονται μαζί με τις οικογένειες. Μπορούν να πάρουν απόσταση από το ιδεώδες της οικογένειας στηριζόμενοι πάνω στην κλινική του υποκειμένου, δεν μπορούν όμως να διαχωρίσουν το υποκείμενο από τον πρωταρχικό του Άλλο, το όχημα της γλώσσας του, της οποίας η ενσάρκωση προέρχεται πάντα από την οικογένεια, όσο συρρικνωμένη ή απούσα και αν είναι αυτή.

Στο κείμενό του «Οικογενειακές υποθέσεις στο ασυνείδητο», ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ επικαιροποιεί τον ορισμό της οικογένειας σήμερα. Η οικογένεια δεν έχει πια την καταγωγή της στον γάμο, αλλά «η οικογένεια κατάγεται από την παρεξήγηση, τη μη-συνάντηση, την απογοήτευση, τη σεξουαλική κακοποίηση ή το έγκλημα […] Η οικογένεια διαμορφώνεται από το Όνομα-του-Πατρός, από την επιθυμία της Μητέρας, από τα αντικείμενα α […] Η οικογένεια ενώνεται ουσιαστικά από ένα μυστικό, από ένα ανείπωτο […] είναι αείποτε ένα μυστικό για την απόλαυση: από τι απολαμβάνουν ο πατέρας και η μητέρα;[2]»

Επομένως, η οικογένεια είναι επίσης ο κατεξοχήν τόπος όπου εκφράζεται η Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό[3]. Αν η οικογένεια έχει θεμελιωθεί προκειμένου να ικανοποιηθεί ο Έρως, η αποχαλίνωση του Θανάτου, όπως σε κάθε ανθρώπινη δημιουργία, επιβάλλει εκεί τον ζυγό της με τη διαμεσολάβηση του Υπερεγώ. Στο θεμελιώδες κείμενό του πάνω στα οικογενειακά συμπλέγματα, ο Ζακ Λακάν ανήγγελλε ήδη την προγραμματισμένη εξαφάνιση της πατερναλιστικής οικογένειας[4] και υπογράμμιζε ότι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα ήταν δεμένο αμετάκλητα μαζί της. Ο Ζ.-Α. Μιλέρ υπογραμμίζει, επιπλέον, ότι τα οικογενειακά συμπλέγματα, έτσι όπως τα αναπτύσσει ο Λακάν, προεικονίζουν τον στρουκτουραλισμό του[5]. Δίχως την πατερναλιστική οικογένεια, τόπο διαμόρφωσης του ασυνειδήτου που δομείται από τα συμπλέγματα, μπορούμε να διαβλέψουμε τη σταδιακή εξαφάνιση του οιδιποδείου και των κλασικών νευρώσεων. Ο νέος ορισμός του ασυνειδήτου που προτάθηκε από τον Λακάν[6] το 1957, «το ασυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα», μας επιτρέπει να βγούμε από το αδιέξοδο του οιδιπόδειου μυθιστορήματος έτσι όπως αναπτύχθηκε από τον Φρόυντ.

Η δυσφορία μέσα στην οικογένεια μεταφράζεται σε πολυάριθμα συμπτώματα στα παιδιά και τους εφήβους: η ολοένα συχνότερη προσφυγή στους ψυ για την αντιμετώπιση των δυσ- το καταδεικνύει, καθώς και η βία και η τοξικομανία που επικρατούν μεταξύ των εφήβων, χωρίς να παραβλέπουμε τις πολλές καταγγελίες για παρενόχληση και σεξουαλική κακοποίηση. Η άλλη όψη αυτής της κλασικής προσέγγισης θα είναι το να τεθεί υπό εξέταση ο ρόλος των εφήβων και των παιδιών όταν εξεγείρονται κατά των δομών της οικογένειας προκειμένου να τις συντρίψουν. Και το πώς, άρα, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη θέση του ψυχαναλυτή κατά τη συνάντησή του με αυτά τα νέα υποκείμενα και τους καινούργιους τρόπους τους να υπάρχουν.

Το κύριο σημαίνον του έρωτα καθορίζει τον σχηματισμό και τον χωρισμό των ζευγαριών και συνεπώς των οικογενειών, όμως το τίμημα αυτής της από κοινού ελευθερίας, την οποία δεν θα διανοούμασταν να αμφισβητήσουμε, είναι βαρύ για τις οικογένειες που το πληρώνουν. Εκεί όπου κάποτε βασίλευε η υπόσχεση μίας δέσμευσης με την ηθική της χροιά και όπου θα μπορούσε, επίσης, να κυριαρχεί ο εγκλεισμός σε μία σιδηρά τάξη κάτω από την καθοδήγηση της θρησκευτικής ηθικής, σήμερα υπάρχει η ερωτική περιπλάνηση που σαρώνει τα ζευγάρια και τους απογόνους τους, που βρίσκονται εν μέσω διενέξεων και διαμερισμού των περιουσιών. Σήμερα, το να κάνει κανείς οικογένεια απαιτεί την επινόηση νέων τρόπων δημιουργίας δεσμών, συμβίωσης, μαστορέματος εντός ενός χώρου και ενός χρόνου οι οποίοι είναι περισσότερο από ποτέ προσωρινοί.   

Ταυτόχρονα, όμως, στις μητροπόλεις μας συνυπάρχουν οικογένειες οι οποίες δεν έχουν γνωρίσει τα αποτελέσματα των μετασχηματισμών που προκύπτουν από τις αντιδράσεις της νεολαίας, τους αγώνες για την ισότητα των φύλων κτλ. Προέρχονται από διάφορες γωνιές του κόσμου και λειτουργούν με βάση παραδοσιακές δομές, συχνά σφιχτά συνδεδεμένες με θρησκευτικές πρακτικές. Μέσα σε ετούτη τη μεγάλη ετερογένεια και ποικιλομορφία που άφησε η κοινωνία μας να αναπτυχθεί λόγω της παγκοσμιοποίησης και του ανοίγματος στους άλλους, στον διαφορετικό Άλλο, διαπιστώνουμε ότι τα υποκείμενα βρίσκονται συχνά διχασμένα μεταξύ δύο λόγων του κυρίου: εκείνου της οικογένειάς τους και εκείνου των αξιών που διαπερνούν την κοινωνία, όπως είναι για παράδειγμα ο woke λόγος.

Το άγχος είναι, σήμερα, το κυρίαρχο σύμπτωμα σε ό,τι αφορά τα οικογενειακά ζητήματα. Υπερισχύει, σε μεγάλο βαθμό, σε σχέση με τα σωματικά συμπτώματα και την ενοχή. Οδηγεί ορισμένα υποκείμενα στο να αποφασίσουν να μη δημιουργήσουν οικογένεια, καθώς αισθάνονται ανήμπορα μπροστά στο μέλλον. Δεν γνωρίζουν πού να βρουν στήριγμα για τις προκλήσεις που η κοινωνία μας πρέπει να αντιμετωπίσει προκειμένου να ρυθμίσει αυτό που η απόλαυση των ανθρώπων δεν σταματά να παράγει ως απορρίμματα που κατακλύζουν και ξεσπάσματα πολέμων.

Η εισαγωγή εκείνου που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε έναν απεριόριστο Άλλο (το διαδίκτυο και οι εφαρμογές του), απορρυθμισμένο (που έχει τους δικούς του κώδικες οι οποίοι ξεφεύγουν από τις νομοθεσίες που πασχίζουν να οριοθετήσουν τη χρήση του) και παντογνώστη (τεχνητή νοημοσύνη), στην ίδια την καρδιά της οικογένειας συντελεί στην αποδιοργάνωση των δεσμών. Καθώς δέχονται υπερπληροφόρηση ή παραπληροφόρηση, συνεχώς αντιμέτωπα με τις παγκόσμιες ειδήσεις, τα υποκείμενα έχουν να κάνουν με μία απεριόριστη απόλαυση που ελάχιστα έχουν προετοιμαστεί για να αντιμετωπίσουν. Αυτό το ανθρώπινο εργαλείο, όπως και κάθε ανθρώπινη δημιουργία, ενέχει το καλύτερο και το χειρότερο και έχει άμεση επίδραση στη Δυσφορία μέσα στην οικογένεια.

Όμως, η οικογένεια είναι επίσης το ένα προς ένα εκείνων που την απαρτίζουν –παππούδες, γονείς, παιδιά, ξαδέρφια κτλ.– και εκείνου που ο καθένας βάζει στο παιγνίδι από τη νεύρωσή του ή την τρέλα του, η οποία μπορεί πότε να κατευνάσει και πότε να ωθήσει προς το χειρότερο.

Το PIPOL 12 θα είναι η αφορμή για να εξετάσουμε τι σημαίνει σήμερα αυτή η έννοια της οικογένειας, τι εμπεριέχει ή δεν εμπεριέχει, μέσα στην καινούργια διαμόρφωση των οικογενειών, όπου η επιτάχυνση των αλλαγών στους κοινωνικούς δεσμούς εκδηλώνεται μέσα στα αιτήματα και τις τροπικότητες μιας κλινικής που επινοείται και που εμείς καταγράφουμε στην πρακτική μας.

 Μετάφραση : Παναγιώτης Κοσμόπουλος

Επιμέλεια : Άννα Πίγκου, Ελένη Τέντσου